พี่บรรณนี่ชวนผู้อ่านไปค้นพบหลากหลายเรื่องราวความรู้ที่น่าสนใจจากหนังสือดีที่มีให้บริการในหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี วันนี้ขอนำเสนอเรื่อง “ปลาทูแม่กลอง”

          “ปลาทู” เป็นอาหารที่อยู่คู่กับคนไทยมาช้านาน ดังปรากฏในหนังสือ “อักขราภิธานศรับท์ ฉบับหมอบรัดเล” พิมพ์เมื่อ พ.ศ. 2416 ซึ่งได้อธิบายถึงลักษณะของปลาทูไว้ว่า “เป็นปลาอยู่ทะเลน้ำเค็ม มีเกล็ด ตัวมันกว้างศักสองนิ้ว ยาวศักสิบนิ้ว” จากบันทึกนี้แสดงให้เห็นว่าปลาทูเป็นที่รู้จักของคนไทยแล้วอย่างน้อยในสมัยรัชกาลที่ 5

          “ปลาทูแม่กลอง” เป็นปลาทูที่มีชื่อเสียงจากตำบลแม่กลอง อำเภอเมืองสมุทรสงคราม จังหวัดสมุทรสงคราม อาศัยอยู่ในอ่าวแม่กลอง ภายในบริเวณน้ำกร่อย ซึ่งเป็นที่บรรจบกันของน้ำจืดจากปากน้ำแม่กลองกับน้ำทะเลบริเวณก้นอ่าวในรัศมีประมาณ 258 กิโลเมตรจากชายฝั่ง ระบบนิเวศน้ำกร่อยจะมีตะกอนเลนอุดมไปด้วยไปด้วยสารอาหาร โดยเฉพาะในช่วงน้ำหลากประมาณเดือนกรกฎาคมถึงตุลาคม เป็นช่วงที่บริเวณปากแม่น้ำนี้อุดมสมบูรณ์มากที่สุด จึงดึงดูดปลาทูให้เข้ามาอยู่ในอ่าว เมื่อปลาทูได้รับสารอาหารในช่วงนี้จะเปลี่ยนสภาพจากเนื้อใสเป็นเนื้อขุ่น เมื่อนำมาประกอบอาหาร เนื้อปลาทูจะแน่น มัน หอม และหวาน โดยปัจจุบันกรมทรัพย์สินทางปัญญาได้ขึ้นทะเบียน “ปลาทูแม่กลอง” เป็นสินค้าสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ หรือ GI เป็นลำดับที่ 4 ของจังหวัดสมุทรสงคราม

          วลีเด็ดที่ทำให้ปลาทูแม่กลองมีชื่อเสียง คือ “ปลาทูแม่กลองต้องหน้างอ คอหัก” บางแห่งว่า สาเหตุที่ทำให้ปลาทูคอหักเนื่องจากการผลิตเข่งปลาทู มักทำขนาดของเข่งให้มีขนาดเดียวกัน ซึ่งปลาทูแม่กลองนั้นตัวอ้วน และมีขนาดใหญ่กว่าปลาทูของที่อื่น ทำให้ต้องงอหัวของปลาทูให้พอดีกับเข่ง บางแห่งก็ว่าเป็นสูตรของการทำปลาทูนึ่งแม่กลอง โดยการหักคอปลาทูจะทำให้คางของปลาทูนั้นไปค้ำกับด้านบนของส่วนท้องไว้ ทำให้ลดการท้องแตกของปลาทูจากการนึ่งได้

          ผู้อ่านที่สนใจเรื่องราวของปลาทูแม่กลอง ประวัติความเป็นมาและเรื่องน่ารู้เกี่ยวกับปลาทู สามารถอ่านเพิ่มเติมได้จากหนังสือ “ปกิณกศิลปวัฒนธรรม เล่ม 27 จังหวัดสมุทรสงคราม” ซึ่งกรมศิลปากรได้จัดพิมพ์เป็น ที่ระลึกเนื่องในงานกฐินพระราชทาน ณ วัดอัมพวันเจติยาราม วรวิหาร จังหวัดสมุทรสงคราม เมื่อ พ.ศ. 2564 โดยหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก จันทบุรี ให้บริการที่ห้องศิลปากรและหนังสือหายาก หรืออ่านในรูปแบบออนไลน์ได้ที่ https://www.finearts.go.th/main/view/27288

ข้อมูลอ้างอิงและภาพประกอบ

กรมทรัพย์สินทางปัญญา.  “ปลาทูแม่กลอง” สินค้ายอดนิยมแห่งเมืองสามน้ำขึ้นทะเบียน GI ลำดับที่ 4 ของจังหวัดสมุทรสงคราม ด้วยเอกลักษณ์โดดเด่น “หน้างอ
     คอหัก” เนื้อแน่น หอม มัน สร้างรายได้กว่า 12 ล้านบาท.  [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อ 1 กรกฎาคม 2568, จาก 
     https://www.ipthailand.go.th/images/26646/__GI__1.pdf 

กรมศิลปากร.  ปกิณกศิลปวัฒนธรรม เล่ม 27 จังหวัดสมุทรสงคราม.  กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2564.

#ปลาทูแม่กลอง

#ปลาทู

#หน้างอคอหัก

#สินค้าจีไอจังหวัดสมุทรสงคราม

#หนังสือกรมศิลป์

#หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษกจันทบุรี

#สำนักศิลปากรที่5ปราจีนบุรี

#กลุ่มเผยแพร่ประชาสัมพันธ์กรมศิลปากร